Finansal sistem içerisinde yer alan Piyasaları önceki yazılarımızda aktarmıştık. Son yazımızda da Sermaye Piyasası ve çeşitlerini aktardık. İkincil piyasa Sermaye Piyasasından ayrılarak Menkul Kıymetler Piyasasını oluşturmuştur.

Son olarak Menkul Kıymetler Piyasasında işlem gören Menkul Kıymetlerin niteliği ve çeşitlerini aktardık. Aynı makalede Menkul Kıymetlerin alınıp satıldığı Borsa çeşitlerini, bu borsaların ekonomiye ve paydaşlarına faydalarını aktardık.

Bundan sonraki makalelerimizde Sermaye Piyasası kapsamında yer alan Borsa İstanbul (BIST) ile alt piyasaları ve bu piyasalarda ticareti yapılan Menkul Kıymetleri aktarmaya çalışacağız.

Dünyanın ilk Borsası

Dünyanın ilk borsası büyük bir tesadüf ile 1970’de Kütahya’nın Gediz ilçesinde gerçekleşen 7.2 şiddetindeki deprem ile üstünde yapılmış Camii ‘nin yıkılması ile ortaya çıkan Aizanoi Antik kentinde bulunmaktadır.

Aizanoi, Kütahya şehir merkezine 58 kilometre uzaklıkta, Çavdarhisar ilçesinde bulunan antik bir kenttir.

Dönemin Roma İmparatoru Diocletianus tarafından M.S. 301 yılında yazılmış ‘Maksimum Fiyat Fermanı’ ’nın yazılı olduğu Antik Roma’da sebze ve meyve pazarı olarak bilinen ‘Macellum’ olarak adlandırılan yapı Dünyanın ilk Borsası olma unvanına sahiptir. Daha sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda da kullanılacak NARH Sistemi gibi fiyat düzenlemesi yapısını paranın hızla değer yitirmesi, enflasyon ve ürünlerin önlenemez yükselişi gibi zaruri nedenler ile Antik Roma’da kullanmıştır.

Diocletianus’un Ferman / Bildirgesinde 14 cilt ve 1.000 üzerinde Latince hem Grekçe yazıtlar Macellum pazarında satılan mal ve hizmetlerin tavan fiyatlarını belirlemiştir. Belirtilen düzenlemelere uymayanlar içinde ölüm cezası getirmişti. Yeryüzündeki ilk enflasyon ile mücadele politikası olarak da adlandırılabilir. Örneğin; 16-40 yaşlarında bir erkek köle = iki eşek, üç erkek köle = bir at, temizlikçi (günlük) = 25 dinar, ayakkabı = 300 dinar, 453 gr kuzu eti = 12 dinar ve yaban domuzu = 6.000 dinara eşdeğer olduğu belirtilmiştir.

Türkiye Borsa Tarihi

Türkiye ‘de Menkul Kıymetler Borsasının tarihi bankacılık faaliyetleri ile aynı döneme denk gelir. Türkiye Finansal tarihinin ilk bankası olan ‘İstanbul Bankası (1847)’ ve ilk borsası ‘Dersaadet Tahvilat Borsası (1866)’ yıllarında her ikisi de Galata Bankerlerinin desteği ile kurulmuştur.

1854 Kırım Savaşı sonrası Osmanlı İmparatorluğu  finansman ihtiyacını karşılamak için ilk devlet iç borçlanma tahvilini çıkarmış, Osmanlı borçlanma tahvillerinin alım satımı 1864 yılında kurulan dernekte yapılmış. Bu dernek ilk borsanın temellerini oluşturmuştur. Osmanlı Borsası bir devlet borsasıdır ve 1866 tarihinde Galata’da Komisyon Han’da faaliyet göstermeye başlamakla birlikte resmi kuruluşu 1873 tarihli “Dersaadet Tahvilat Borsası Nizamnamesi” adlı tüzükle olmuştur.

İlk borsa faaliyeti Galata’da Avrupa’da ‘Konsolid Han’ olarak adlandırılan ‘Havyar Han’ ‘nda  başlamış, 1866 yılında ‘Havyar Han’ ‘ının karşısında bulunan ‘Komisyon Han’ ‘ına taşınmıştır. Borsa varlığını 1913 yılında Komisyon Hanının yıkılışına kadar burada faaliyetini sürdürmüş, savaş süresince kapalı olan borsa, mütareke sırasında ‘Komisyon Han’ yenilenmiş, o zamana kadar geçici olarak Galata’da başka  bir Han’a yerleşmiştir. 1921 yılında tekrar inşa edilen yeni ‘Komisyon Han’ ‘ına taşınmış ve Osmanlı Borsası veya Galata Borsası burada ömrünü tamamlamıştır. 1 Nisan 1926 tarihinde yeni yapılan bir han olan ‘Dördüncü (IV.) Vakıf Han’ ‘ına taşınmıştır.

Borsanın Hanlar arası yolculuğunda ismi de birçok kez değişmiştir. 1906 ‘da çıkan tüzük ile ismi ‘Esham ve Tahvilat Borsası’, Cumhuriyet döneminde (1922) çıkarılan tüzükle bugünkü işleyişine yaklaşmış, 1929 ‘de kabul edilen ‘Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu’ ile borsa faaliyetleri düzenlenmiş ve adı ‘İMKB – İstanbul Menkul Kıymetler Borsası‘ olmuştur. 1938 ‘de İMKB kapatılıp 1941 ‘de tekrar İstanbul ‘a gelene kadar Ankara’ya taşınarak ‘Kambiyo Esham ve Tahvilat Borsası’ adı altında faaliyetine devam etmiştir. 1980 ihtilali sonrası liberal döneme geçişle birlikte 1981 yılında çıkarılan Sermaye Piyasaları Kanunu (SerPK) ve 1983 ‘de çıkarılan ‘Menkul Kıymetler Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’ ve peşinden 1984 ve 1985’te çıkarılan yönetmelikler ile İMKB menkul kıymetlerin alımı ve satımı, fiyatların tespit ve ilanı ile ilgili işlerle yetkilendirilmiştir.

Son Modern Borsa ‘BORSA İSTANBUL A.Ş. (BIST)’

Sıra geldi asıl konumuza, iştirakleri, yeni yerleşkesi, üniversiteler ile yaptığı girişimler için ortak oluşturulan Teknopark iş birliktelikleri, teknoloji borsası NASDAQ ile teknolojik, bölge ve dost ülkeler ile yapılan işbirliği ve ortaklıklar nedeniyle dünyanın gıpta ettiği gözbebeğimiz son modern borsa Borsa İstanbul (BIST) hakkında sizlere bilgiler aktarmak isterim.

30 Aralık 2012 tarihinde 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 1981 tarihli Mülga 2499 sayılı Sermaye Piyasaları Kanunu (SerPK) ve 1983 yılındaki Kanun Hükmündeki Kararname yürürlükten kalkmış, ilgili mevzuattaki atıflar 6362 sayılı yeni kanunun ilgili hükümlerine yapılmış sayılmıştır.

Yeni 6362 sayılı Kanun’un 138. maddesi uyarınca Borsa İstanbul A.Ş. borsacılık faaliyetleri yapmak üzere Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihte kurulmuştur. Kanun ile kurulmasına rağmen idari olarak Ticaret odasına bağlı Anonim Şirket olarak özel bir statüsü bulunan Borsa İstanbul önceki makalemizde de belirttiğimiz 3 borsa çeşidinden Karma Borsa çeşidine girmektedir. Yazının ilerleyen kısımlarında Borsa İstanbul için kısaca BIST diyeceğim.

Sermaye Piyasasında borsaları tek çatı altında toplayan BIST, esas sözleşmesinin Sermaye Piyasası Kurulu’nca hazırlanıp ilgili Bakanın onayı sonrasında 3 Nisan 2013 tarihinde doğrudan tescil ve ilan edilmesiyle faaliyet izni almıştır.

6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’na dayanılarak kurulan BIST özel hukuk tüzel kişiliğini haizdir. BIST yetkili olduğu konu ve alanlarda kendi iç düzenlemelerini yapabilmektedir.

BIST başlıca amacı ve faaliyet konusu; Kanun hükümleri ve ilgili mevzuat çerçevesinde, sermaye piyasası araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve Sermaye Piyasası Kurulu tarafından uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet şartları altında kolay ve güvenli bir şekilde, şeffaf, etkin, rekabetçi, dürüst ve istikrarlı bir ortamda alınıp satılabilmesini sağlamak, bunlara ilişkin alım-satım emirlerini sonuçlandıracak şekilde bir araya getirmek veya bu emirlerin bir araya gelmesini kolaylaştırmak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmek üzere piyasalar, pazarlar, platformlar ve sistemler ile teşkilatlanmış diğer pazar yerleri oluşturmak, kurmak ve geliştirmek, bunları ve başka borsaları veyahut borsaların piyasalarını yönetmek ve/veya işletmektir.

BIST amacına ulaşmak ve faaliyet konusunu gerçekleştirmek üzere SPK mevzuatı uyarınca gerekli izinleri alarak şu faaliyetlerde bulunabilir:

a) Kanunda ve ilgili diğer mevzuatta tanımlanan borsacılık ve piyasa işletmeciliği faaliyetlerinde bulunur.

b) Sermaye piyasası araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve Sermaye Piyasası Kurulunca uygun görülecek diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin işlem göreceği piyasalar, pazarlar, platformlar ve sistemler ile teşkilatlanmış diğer pazar yerlerini oluşturur, yönetir ve işletir. Tabi gerektiğinde oluşturduğu tüm yapıları tasfiye edebilir, işletilmesi ve/veya yönetilmesi için piyasa işleticisi ile anlaşma yapabilir. Tüm bu çalışmalar için her türlü usul ve esasları düzenler.

c) Yeni borsalar veya bu borsaların piyasalarını, pazarlarını, platformlarını ve sistemlerini yönetir ve/veya işletir.

ç) Sermaye piyasası araçlarını, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşları ve uygun görülecek diğer sözleşmeleri, belgeleri ve kıymetleri borsa kotuna veya listesine alır, bunlarla   ilgili başvuruları sonuçlandırır, gerektiğinde kottan veya listeden çıkarır ve işlem görmelerini geçici veya sürekli olarak durdurur.

d) Borsada işlem yapma yetkisi taleplerini veya buna ilişkin yetkilendirme başvurularını karara bağlar, borsa üyelerine ve yetkilendirilmiş kişi ve kuruluşlara veya bunların temsilcilerine yönelik disiplin düzenlemeleri yapar, gerektiğinde bunların üyelikten geçici veya sürekli çıkarılmasına karar verir.

e) Emirlerin iletilmesine ve eşleştirilmesine ilişkin sistemler kurar, bunlara ilişkin usul ve esasları belirler.

f) Kota veya listeye alınan sermaye piyasası araçlarını ihraç edenlerin kamuyu aydınlatma yükümlülüklerini yerine getirmelerini sağlamaya yönelik düzenlemeler yapar, elektronik / dijital platformlar oluşturur, geliştirir, işletir, sermaye piyasasındaki diğer kurumlarla ortak çalışmalar yapar.

g) Borsada gerçekleştirilen alım satım işlemlerinden kaynaklanan teslim ve ödeme taahhütlerinin zamanında yerine getirilmesini, nakit ve kıymet transferini, saklama ve teslim işlemlerini takas ve saklama kuruluşlarına yaptırır ve bu amaçla kurulmuş ve kurulacak olan şirketlere ortak olur.

ğ) Yatırım kuruluşlarının kendi aralarında veya müşterileriyle olan borsa işlemlerinden doğan uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin usul ve esasları belirler.

h) İşlem gören araçlara ve ürünlere ilişkin olarak oluşan fiyatları ilan etmek amacıyla sistemler kurar ve geliştirir, faaliyetleri kapsamında her türlü veri tabanı oluşturur, bu verileri işler, pazarlar, satar, kiralar, yayımlar, bunları yayımlayacak veri yayın kuruluşları ve bunların alt alıcıları ile sözleşmeler yapar.

ı) Şirketin amacını gerçekleştirmeye imkân verecek fiziki mekanlar oluşturur, bu mekanlara ilişkin teknik alt yapı ve donanımı sağlar, satın alma ve kiralama yapar.

i) Borsacılık faaliyetleri ile ilgili olarak her türlü bilgi işlem teknolojilerini, yazılımı, programı, know-how / bilgi-deneyim-yetenek, lisans, alım-satım, işletim, gözetim, denetim, uzaktan erişim sistemlerini, veri merkezi, eş-yerleşim, bilişim sistemleri barındırma, bilgisayar donanımını, terminalleri ve teknolojik altyapıyı satın alır, kiralar, oluşturur, mevcutları yeniler, iyileştirir, geliştirir, satar, bu konularda faaliyet gösteren kişilerle ve kurumlarla her türlü ortaklığa, işbirliğine ve anlaşmaya girer, gerektiğinde stratejik ortaklıklar yapar, bunlarla ilgili her türlü kiralama ve satış öncesi veya sonrası teknik destek, eğitim, servis, bakım ve onarım, mal ve hizmet alımı yapar veya bu tür hizmetleri başkalarına sağlar.

j) Şirketin faaliyetini geliştirmek amacıyla, tek başına veyahut yurt içinde veya yurt dışında kurulmuş veya kurulacak borsa, piyasa işleticisi ve ilgili diğer şirket, kişi ve kuruluşlarla daimi ve geçici her nevi ortaklıklar ve şirketler kurar, bunları veya bunlardaki ortaklık paylarını satın alır, bunlarla işbirliği yapar, stratejik ortaklıklara girer, ortak ürün, araç, endeks ve teknolojiler geliştirir, ulusal ve uluslar arası kuruluşlara üye olur, borsa ve piyasa işleticileri ile diğer ilgili şirket, kişi ve kuruluşların kendi aralarında gerçekleştirdikleri çalışmalara katılır, bunlarla personel değişimi yapar, mevzuatın izin verdiği ölçüde bunlarla bilgi paylaşımında bulunur.

k) Bünyesinde gerekli gözetim sistemlerini kurar ve geliştirir, gerektiğinde gözetim görevini yerine getirmek amacıyla dışarıdan hizmet alır, gözetim ve denetim faaliyetleri kapsamında yabancı borsalar ve uluslar arası kuruluşlar ile karşılıklılık ilkesi çerçevesinde işbirliğinde ve bilgi paylaşımında bulunur.

l) Endeks yapıcılığı faaliyetinde bulunur, endeksler hesaplar, mevcut endeksleri geliştirir, yeni endeksler oluşturur, hesaplanan bu endekslerin kullanım hakkını kiraya verir veya endeks oluşturulması, hesaplanması, yayımlanması, dağıtılması ve finansal ürünlerde kullanılması ve/veya başkalarına kullandırılması konusunda üçüncü kişilere yetki verir, bu konularda başkalarıyla ortaklıklar ve sözleşmeler yapar.

m) Payları borsada işlem gören şirketlere, üyelere ve diğer kullanıcılara her türlü kurumsal servis sağlamak üzere altyapılar oluşturur, bu amaçla yatırımlar yapar veya bu yapıları başkalarına yaptırtır.

n) Mevzuat çerçevesinde basın-yayın, radyo, televizyon, internet ve diğer iletişim araçlarıyla şirket faaliyetleri ile ilgili olarak ulusal veya uluslar arası ölçekte her türlü ilan, reklam, tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerinde bulunur, kurumsal iletişim amaçlarına uygun olarak her türlü kültürel, sosyal ve sportif etkinlikler düzenler, bunlara katılır veya finansal destek sağlar, bu ve benzeri amaçlarla üst sınırı her takvim yılı için 8.000.000 (sekiz milyon) Türk lirası olmak kaydıyla bağış, hibe veya yardım edebilir.

o) Sermaye piyasası alanında yatırımcılar ile payları, araçları ve ürünleri borsada işlem gören şirketlerin, borsada işlem yapmakla yetkilendirilmiş yatırım kuruluşları ile diğer sektör kurumlarının çalışanlarının eğitimi amacıyla konferanslar, seminerler ve kurslar düzenler.

ö) Finansal piyasaları ilgilendiren iktisadi, finansal ve hukuki konularda araştırmalar yapar, bu amaçla gerektiğinde merkez, enstitü ve şirket kurar, mevcutlara ortak olur veya bunlarla işbirliği yapar, söz konusu alanlardaki konuların tartışılması amacıyla diğer borsa ve piyasa işleticilerinin yetkililerini, akademisyenleri, piyasa katılımcılarını, düzenleyici kuruluş ve sektör temsilcilerini bir araya getiren ulusal ve uluslar arası toplantılar düzenler, düzenlenecek seminer, toplantı ve konferanslara sponsor olabilir.

p) Şirketin faaliyet çevresi ile ilgili veya şirketin tanıtımına katkıda bulunur süreli ve süresiz yayın, kitap, dergi, bülten ile yazılı, sesli veya görüntülü eserler hazırlar, yayımlar, bunları başka kişi, kurum ve kuruluşlara hazırlatır ve bunları satar, bu tür çalışmalara sponsor olabilir.

r) Amacı ve konusu ile ilgili işlemlerin gerçekleştirilmesi sırasında, ihtiyacı olan her türlü menkul ve gayrimenkul mallarla her çeşit hakları satın alır, imal veya inşa ettirir, sair şekillerde iktisap eder, kiralar, gerektiğinde bunları kısmen veya tamamen başkalarına satar, devreder, kiraya verir ve ihraç veya ithal eder, bunlar üzerinde her çeşit ayni hak tesis eder ve bunları kaldırır.

s) Sermaye Piyasası Kurulunca belirlenen kurumsal yönetim ilkelerine uygun olmak kaydıyla faaliyetlerinin gerektirdiği her türlü nakit ve nakit dışı borçlanmada bulunur, bu amaçla kendisi ve başkaları lehine kefalet, rehin, ipotek, işletme rehini, temlik ve her çeşit teminat işlemlerini yapar ve bunlarla ilgili devirleri gerçekleştirir, her türlü sermaye piyasası aracı ihraç eder.

ş) Şirketin amacına yönelik yapacağı faaliyetleri sırasında, konusu ile ilgili her türlü hukuki işlemleri yapar, taahhütname, senet ve sair belgeleri imzalar, her türlü hak ve alacaklara sahip olur ve borçları kabul eder.

t) Amaç ve konusu ile ilgili işlemlerin gerçekleştirilmesi sırasında gerekli olan hesap, kayıt ve defterlerin tutulması, belgelerin düzenlenmesi ile ilgili her türlü işlemi yapar.

u) Kanun ve ilgili mevzuatla kendisine verilen yetki ve görevlerle ilgili olarak düzenlemeler yapar ve bunları uygular, bu düzenlemelere tabi kurum ve kuruluşlar nezdinde bunlara uygun hareket edilip edilmediğini ve kendisine gönderilen bilgilerin doğru olup olmadığını denetler, uyarı ve tavsiyelerde bulunur, uymayanlara gerektiğinde yaptırımlar uygular.

ü) Sermaye Piyasası Kurulunun izni ile sermaye piyasası mevzuatı dışındaki bir mevzuattan kaynaklanan veya herhangi bir mevzuattan kaynaklanmayan borsacılık faaliyetlerinin gelişimine hizmet etme potansiyeli olan, bu faaliyetlere yardımcı ya da bunların geliştirilmesini sağlayan yan faaliyetlerde bulunabilir; bu amaçla piyasalar, pazarlar, platformlar veya diğer pazar yerlerini oluşturur, şirketler kurar, şirketlere ortak olur veya bu konularda faaliyet gösteren kişilerle ve kurumlarla her türlü ortaklığa ve iş birliğine girebilir.

v) Mevzuatın izin, görev ve yetki verdiği diğer faaliyetlerde bulunabilir.

Alfabemizdeki son harfler eksik kalmış 🙂 bende haddim olmadan naçizane TBMM ‘de tasarısı geçen ve SPK düzenlemelerini bekleyen yeni ‘Crowdfunding (Kitlesel Fonlama)’ ‘e imkan sağlayacak ve ‘Startup / girişim’ ‘lerini destekleyecek, girişimlere halk / yatırımcı tarafından güvenli bir şekilde yatırım yapılmasını düzenleyecek, kontrol edecek ve yönetecek bir madde eklenmesini öneriyorum.